Tục lệ treo cành đa, lá dứa, vẽ cung tên bằng vôi trắng trước nhà để trừ ma quỷ, chiều 30 Tết còn duy trì đến những năm cuối của thế kỷ 20, sau đó mới dần vắng bóng.
Thịt nấu đông, dưa hành muối ngấu, chiếc bánh chưng xanh… đó là những hình ảnh quen thuộc của Tết Nguyên đán Việt Nam xưa kia. Trong ký ức của nhà văn Vũ Ngọc Phan (1902-1987), ấn tượng về Tết xưa Hà Nội dạo ông còn thiếu niên thật sâu đậm. Thế nên nơi hồi ký Những năm tháng ấy, Tết Hà Nội được nhà văn ghi lại cặn kẽ với tình cảm thiêng liêng, trân trọng.
Xem thêm : Tết Sài Gòn xưa: nhộn nhịp chợ hoa, đốt pháo, múa lân mừng năm mới
Sắm Tết – Chọn lựa kỹ càng
Hương vị của Tết đã chớm từ tháng Chạp qua những vại dưa hành, dưa cải được muối sẵn và trữ trong nhà, qua con gà trống thiến đã mua hoặc nuôi dành cho Tết. Rồi nào trứng vịt muối, lạp xường cũng được nhiều nhà tự làm. Ngày 29, 30 bánh chưng được gói nấu, và kèm với đó là giò mỡ cũng được làm, ép chặt vào hai nẹp tre buộc chặt treo lên cao. Giò lụa phải chọn thịt thật ngon.
Nơi phố Hàng Bồ, khoảng dăm ngày trước Tết các cụ đồ đã tay bút tay nghiên trên các vỉa hè viết câu đối, liễn đối trên giấy hồng điều để cho gia chủ mua về dán, treo nơi cửa nhà, nơi bàn thờ gia tiên. Tranh Tết đã có Hàng Bồ, Hàng Dép chuyên doanh với những chủ đề tranh lợn gà, đám cưới chuột, quan tướng cầm đao kích dán ở cửa nhà, có cả tranh phỏng tích trong Nhị thập tứ hiếu. Còn tranh khắc gỗ in trên giấy vàng, giấy hồng có chia ô vẽ theo các tích xưa…
Bán tranh treo ngày Tết.
Dạo ấy nước nhà bị lệ thuộc, dân phần đa còn nghèo, để có cái Tết cho tươm tất, cũng vất vả lắm với những nhà cơ hàn. Có nhà trong năm túng thiếu phải cầm cố cả bài vị tổ tiên, cuối năm tìm đủ cách “chuộc cụ về” thờ cúng cho hương lửa ấm nóng ngày Tết, nếu không thì xóm giềng, họ hàng cười chê, mà bản thân thì tủi nhục. Cũng dịp này, nợ nần trong năm làm sao cố trả cho hết để không bị đòi nợ gì giông cả năm.
Nhiều gia đình dạo ấy, dẫu là đất kinh kỳ, nhưng tục lệ xua ma đuổi quỷ dịp Tết vẫn còn thịnh, nên nhà văn họ Vũ vẫn nhớ như in hình ảnh “Chiều 30, hai bên hè phố, tôi thấy đã treo cành đa lá dứa và vẽ cung tên bằng vôi trên mặt hè cho ma quỷ không dám bén mảng tới”. Tục lệ vẽ cung tên bằng vôi trắng ấy vẫn còn duy trì đến thập niên 90 thế kỷ XX mới dần mai một và hầu như vắng bóng.
Mặc Tết – Cầu kỳ thanh lịch
Tết nhất chẳng cứ gì nhà giàu, đến nhà nghèo, cũng cố cho cái ăn cái mặc được tươm tất để đón năm mới bởi “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài. Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Trong ký ức của nhà văn họ Vũ “đàn ông mặc áo cấp hay áo vóc mai thọ, còn đàn bà mặc áo vóc lê lựu”.
Ấy là đối với dân thường, còn những người có phẩm tước có sang hơn khi trang phục của họ là áo lam, áo gấm, quần điều. Vợ họ cũng quần điều, giày điều (giày dứa có mũi giày nhung, thêu cườm).
Phần trang điểm của các bà, các cô không thể thiếu qua phấn son điểm má, tô môi, lông mày kẻ, móng chân móng tay tô đỏ, xức nước hoa Paris bán ở hiệu Godart phố Tràng Tiền. Những phụ nữ trẻ đeo nào xuyến, vòng vàng ở cổ tay, nào kiềng vàng, dây chuyền vàng đính đá quý nơi cổ thon. Nhà giàu lại thêm hoa tai kim cương.
Xe kéo thời xưa
Dạo ấy, tục nhuộm răng đen đã dần nhạt phai ở người trẻ, nhiều người không nhuộm, đàn ông ít người giữ búi tóc. Tục chít khăn cũng giảm đi, dùng khăn đóng, khăn chụp hơn là quấn khăn. Nữ giới đã quấn tóc, búi tóc giống như ở Nam kỳ.
Thiếu nữ đất Hà thành khéo tay trong trang điểm làm tôn lên vẻ đẹp Á Đông thuần Việt. Cánh nam giới đi chơi xuân không chỉ ngắm hoa, ngắm cảnh mà còn ngắm người và say “cái đẹp muôn vẻ của người phụ nữ đất kinh kỳ ăn mặc diêm dúa, trang nhã lịch sự”, “những cô gái thướt tha dưới hoa đào, sắc lụa và sắc mặt người ánh lên những màu hồng tương phản”.
Ăn Tết – Ngon mắt, vừa miệng
Chiều 30 làm cỗ cúng gia tiên. Ba ngày Tết thì cúng những thứ đã làm sẵn để rảnh rang đi chúc Tết. Mâm cúng buổi chiều không cúng cơm mà cúng mứt. Mâm cỗ thường có bốn bát gồm bong bóng, mực, miến, thịt ninh với măng khô cùng rau cần, cải cúc. Sang hơn nữa thì có bát nâm, bào ngư, vây cá cùng với những thịt gà luộc, giò lụa, giò mỡ, lòng xào, lạp xường, trứng muối, cá kho giềng mật, thịt kho ngọt…
Trên mâm cỗ cúng mặn nhất định phải có rượu, thường là rượu cúc. Khi que hương cháy được khoảng nửa thì pha nước cúng bằng chè ướp thủy tiên, ướp sen. Ngoài cúng tổ tiên, còn có cúng thổ công để âm hồn ông bà được về ăn Tết với cháu con, cúng tiền chủ cầu đất lành chim đậu. Đồ ăn ngày mùng Ba có thang, cuốn ăn với nước mắm ngon pha cà cuống. Thịt vịt không xuất hiện trên bàn tiệc vì vịt chậm chạp sẽ làm gia chủ không thăng tiến được.
Bàn cúng gia tiên, có những dò thủy tiên trắng muốt tô điểm
Đồ ăn vặt ngày Tết để cho câu chuyện Tết thêm rôm rả có mứt với đủ loại như mứt bí, mứt hạt sen, mứt lạc, mứt dứa, rồi bánh phồng vẽ làm bằng bột nếp của làng Vẽ (Đông Ngạc), bánh huê cầu vuông làm bằng bột nếp của làng Xuân Cầu. Bánh huê cầu rán nở nhiều gia chủ vui vì năm mới làm ăn phát đạt.
Ngoài ra còn có bánh sấy từ thịt lợn nạc đập dẹt như bánh đa nhỏ được ướp nước mắm ngào đường và giềng, sấy khô. Khách đến chơi Tết nhẩn nha ăn mứt, nhấp chén chè và chuyện vui năm mới. Chè ngày Tết thường là chè Ô Long, Liên Tâm Hoa kiều bán ở Hàng Ngang. Có cả chè đầu xuân đựng trong những bao kẽm hay đóng gói dành cho các nhà có của mua đãi khách.
Chơi Tết – Chất chứa thanh tao
Đào, cúc trưng Tết cứ ra trước chợ Đồng Xuân và mấy phố gần đó có đủ. Ở phố Hàng Ngang, Hoa kiều còn bán hoa mẫu đơn với cách tiếp thị độc đáo ghi trên giấy đỏ mẫu đơn Hàng Châu: mẫu đơn đệ nhất hạng. Một thú chơi tao nhã dịp Tết hẳn nhiều gia đình Hà Nội nay vẫn còn lưu giữ, ấy là chơi hoa thủy tiên, mà theo nhà văn họ Vũ là thú chơi xa xỉ.
Dạo ấy, muốn mua thủy tiên đã có phố Hàng Buồm. Từng sọt thủy tiên được lái buôn Hoa kiều bán. Thủy tiên đã gọt sẵn thì tập trung trước cửa chợ Đồng Xuân và các phố quanh đó. Còn gì thú vị hơn ngày 30 Tết thủy tiên hé miệng cười (hàm tiếu), sáng mùng Một Tết thủy tiên nở được xem là quý bởi tượng trưng cho điềm lành cả năm.
Liên quan đến thủy tiên, có nơi lại có cả cuộc thi hoa thủy tiên ngày xuân thu hút sự tham gia đông đảo vì “củ thủy tiên nào được giải nhất người ta đặt lên kiệu (long đình) rước về nhà, người gọt củ thủy tiên đẹp ấy khăn áo chỉnh tề đi theo kiệu, vẻ mặt hào hứng”.
Chợ hoa bên Hồ Gươm.
Trong ký ức tuổi thơ của Vũ Ngọc Phan, áng chừng khoảng thập niên 20, sự háo hức con trẻ được thể hiện ở việc trông chờ chiếc bánh chưng nhỏ dành riêng cho mình được vớt ra khi nồi tắt lửa. Trong khi ấy ngoài đường lúc pháo giao thừa chưa nổ, thì tiếng ống bương gõ xuống đất cùng tiếng đồng tiền leng keng và tiếng hát “Súc sắc súc sẻ” vang lên kèm câu chúc:
Ông sống một trăm thêm năm tuổi lẻ
Vợ ông sinh đẻ những con tốt lành…
Đến nhà nào, nhà ấy lại có tiền mừng cho chàng ca sĩ dạo để lấy may năm mới. Khi giao thừa đến, pháo nổ dậy vang khắp nơi báo hiệu năm mới đã đến. Để rồi sang mùng Một Tết, bà con, hàng xóm vía tốt, mệnh hợp xông đất cho nhau, người nào cẩn trọng thì tự mình xông đất nhà mình. Đón người xông đất cũng long trọng lắm, pháo đốt cả dây đì đùng. Phần xông đất đã xong thì những đình, những đền, chùa là nơi người dân nô nức đi lễ đầu năm.
Cũng dịp này, nhiều nhà xin chữ các thầy đồ để treo trong nhà. Người nào có chữ thì tự mình viết câu đối, viết thơ xuân cũng là khai bút vậy. Vẫn trong ngày mùng Một, Hà Nội dạo đó có nghề gánh nước thuê. Ngày thường chị gánh thuê hai xu một gánh nước. Nhưng đúng ngày này, nhằm nhà nào đã có người xông đất là chị nhanh chân gánh gánh nước vào kèm câu chúc “Chúc ông bà năm nay tiền của như nước, như non”. Ấy thế chủ nhà phải mở hàng ngay cho gánh nước của chị một hào trong phong giấy đỏ và chúc lại cho phải phép.
Thầy đồ cho chữ “Hoa tay thảo những nét, Như phượng múa rồng bay” (thơ Vũ Đình Liên).
Tiếng là ba ngày Tết, nhưng theo như lời nhà văn họ Vũ, thì người Hà Nội đến ngày mùng Ba là hóa vàng tiễn ông vải. Cũng từ mùng Ba trở đi, những nhà buôn bán chọn ngày lành, giờ tốt để cúng Thánh sư, đốt pháo mở cửa hàng bán lấy may đầu năm. Trong khi ấy ở nông thôn, Tết đã bắt đầu từ ngày 23 tháng Chạp khi dựng cây nêu dịp Tết Ông Táo cho đến ngày mùng Bảy hạ nêu.
Dẫu hồi ký Những năm tháng ấy được tác giả viết khi tuổi đã 80, nhưng những ký ức tuổi thơ vẫn sâu đậm trong tâm khảm của ông, để cho ta thấy Tết Hà Nội đẹp quá, thanh lịch quá.
Nguồn bài viết: Zing.vn
